تاریخچه نایین نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران و مرکز شهرستان نائین است. این شهر در منطقه دشت کویر قرار گرفته‌است و آب و هوایی خشک و کویری دارد.نائین شهری کوچک و قدیمی است که در گذشته وسیع و آباد بوده است. قدمت آن را می‌توان از بنای بزرگ و کهن نارین قلعه یا نارنج قلعه دریافت. مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است.علاوه بر زبان فارسی، بسیاری از مردم محلی به گویش نائینی هم صحبت می‌کنند که گویشی از زبان‌های ایرانی مرکزی است. درباره نام نائین گفته‌اند نام نائین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند. هر چند علیرضا عرب بافرانی در کتاب خود «عروس کویر» این نظر را تا حدودی ضعیف برمی‌شمرد. وی به نقل از محمد تقی جامع نائینی می‌نویسد: «وجه دیگر که تا حدودی ضعیف به نظر می‌رسد این است که نائین به معنی جمال کلمه‌ای عبری است و یکی از شهرهای فلسطین هم به همین نام بوده است» محمدتقی جامع نائینی در کتاب خود «ویژگی‌های زبان محلی نائین» می‌نویسد که عده‌ای بر این باورند که شهری به نام «هوم» یا «وهوم» در چند کیلومتری محل فعلی نائین بوده که مردم آن زردتشتی بوده‌اند و بعدها «نائن» پسر نوح بر این شهر غلبه کرده و در این مکان شهری ساخته که به نام خود او «نائن» یا «نائین» خوانده می‌شود  برخی از اهالی نائین معتقدند که نائین نسبت این شهر را به «ناهید» یا «آناهیتا» الاههٔ آب می‌رساند. با توجه به قدمت این شهر، وجود باقیماندهٔ آثار و ابنیهٔ دوران ساسانی و نیز شباهت گویش نائینی به گویش پهلوی، این نظر نمی‌تواند دور از ذهن باشد. ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و... که برای نائین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده‌است. نائین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند. تاریخ بناي اولیه شهرنایین به دوران قبل ازاسلام بازمی گردد. صحت این مدعا راعلاوه برنوشته هاي مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نایین تقویت می کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسالکو ممالک  فارسرا ایالت قدیمی ایران ومحل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر می کند که دوره ساسانیان و پساز اسلام به پنج ولایتیا  استان تقسیم می شده است. که هر قسمت کوره  نامیده می شد در دوره هاي ساسانی و پس ازاستقرار اسلام، شهرنایین جزء یکی از این کوره ها به شمار می آ مد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نایین بررسی و تحقیق کرده اند به آبادي و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده اند. اما در مقدمه کتاب تذکره سخنروان نائین  شهر نایین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله ها براي استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می انداخته اند. ساربانان نیز شتران خود را در نایین هنارگیري می کرده اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می بینیم نایین درقبل ازاسلام مرکز اداري و خدماتی بخشی ازناحیه یزد بود . بااستقرار اسلام، در بیشتر شهر هاي ایران و ورود این آیین به نایین، شهر نایین موقعیتخود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نو یسندگانی که درقرن چهارم هجري کتاب خود راتألیف کرده است نائین را شهري آباد و پرجمعیت ذکر می کند .در قرن پنجم هجري، شهر نایین مانند دیگر شهرهاي نز دیکبه اصفهان مورد توجه قرارگرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، درسفر مشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود او در سفرنامه اشدرباره اوضاع اجتماعی نایین مطلب تازه اي ارائه نکرده است. به همانگونه که  یاقوت حموي نیز تنها به نقل قولی از اصطخراي اکتفا کرده است . در دوران مغول، با روي کارآمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو  که پس از تشرف به دین اسلا م به لقب خدا بنده ملقب شد در نایین نیز تحولاتی به وقوع پیوست. دردوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهاي ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله ،عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجدجامع در نایین ساخته شد . در نیمه اول قرن هشتم هجري، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابو اسحاق این جو در شیراز و فراربه یزد، بیشتر آبادي ها و شهرها ي یزد را خراب کرد و به نایین رسید .درجنگی که در سال 744 هجري در نایین بین او و امیر مبارزالدین از امراي آل مظفر به وقوع پیو ست ملک اشرف شکست خورد .این جنگ باعث خرابی نایین شد و خلقی عظیم کشته شدنددر اواخر قرن هشتم هجري، در روزگاري که امیر تیمور خود را براي حمله به شهرهاي مرکزي ایران آماده می کرد باردیگر نایین گرفتار درگیري شاه منصور و شاه یحیی مظفري شد، تو ضیح اینکه درسال 793 بین این دو برادرجنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند. نایین نیز آسیب فراوان دید . در قرن نهم نیز جنگو کشتارهائی بین خاندان هاي آق قو یوفلو و قراقریونلو بوقوع پیوست. نایین برسر راه شهرهاي مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنا براین در این درگیري نیز از آسیب و تخریبها درامان نماند. اما در همین سالها، دولتشاه سمرقندي در تذکره اي که به نام خود اوست و درسال 89هجري تالیف کرده نایین را قصبه اي خوش آب و هوا معرفی می کند که بعضی محصولات آن بی نظیر است. دراوائل قرن دهم، بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقوع پیوست. محل این نبرد نیزحوالی نایین بود. به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد. در دوران حکو مت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نایین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نایین رابه دست نمی دهد. بطور کلی از حمله مغول تا ظهور دولت صفوي، فرامانروایان مختلفی از ترك و تاتار و ترکمن و سایر نژادها و ملیتها، در نقاط مختلف ایران به قدرت رسیدند. به طوري که هر قسمت از کشور ما در دست خانواده یا طایفه اي بود در دوران حکمرانی ایلخانان نایین از اصلاحا تو تحولی که در بسیاري از شهرهاي ایران آغاز شده بود بی بهر ه نما ند. رونق اقتصادي دوره مغول نایین را که در کنار شاهراه خلیج فارس و ري و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهري پر جمعیت و آباد دراورد. در این زمان، و بخصوص در عصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالد ین فضل الله در نایین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناها ي کم نظیر به شمار می روند و نمایانگر پیشرفت معماري اسلامی ایرانی آن عصر می باشند. این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد وبناهاي متعددي گردید اقوام و خانواده هاي مختلفی را نیز از دیگر شهرهاي ایران به نایین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده اي از امیرزادگان و امراء مغو ل بودند که به همراه خانواده ها و اقوام و ملازمین خود به نایین آمدند و دراین شهر و روستاها و قصبات اطرافآن ساکن شدند . نایین شهری کویری‌ست و در زمینی صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نایین از سطح دریا ۱۵۸۰ متر، عرض جغرافیایی آن ۳۲ درجه شمالی و طول آن ۵۲ درجه شرقی است. کوهسارهای آن هیچکدام از ۱۸ کیلومتر نزدیک تر نیستند. کوه‌های سمت شمال رشته‌ای است به نام کوه سرخه که دنباله آن به رشته‌ای به نام بید کوه منتهی می‌شود. در سمت جنوب غربی رشته‌ای به نام کوه سره با ارتفاع ۲۳۳۰ متر از سطح دریا مرتفع‌ترین کوههای اطراف نایین است. رشته کوه سارو نیز در سمت جنوب غربی نایین قرار دارد که به رشته‌های ((پرویز)) و ((بنوید)) در جنوب نایین می‌پیوندد.